Patryja w cieniu Wielkiej Wojny. Interdyscyplinarny projekt badawczy na rzecz upamiętnienia i identyfikacji poległych.
Szczyt Patryja to obecnie zapomniane pole bitewne z czasu Wielkiej Wojny. Główne działania wojenne, które odcisnęły krwawe piętno na tym terenie przypadały na zimę przełomu lat 1914 i 1915, kiedy to na wzniesieniach należących do pasma Wysokiego Działu w Bieszczadach wytworzyła się linia frontu. Ofensywa austro-węgierska zmierzająca na odsiecz oblężonej Twierdzy Przemyśl spowodowała silne uderzenie w kierunku Baligrodu i Sanoka przez pasmo Wysokiego Działu, natomiast oddziały rosyjskie przeszły do kontruderzenia pod Baligrodem, atakując jednocześnie z trzech kierunków. W marcu 1915 roku oddziałom austro-węgierskim udało się odepchnąć Rosjan, którzy wycofali się na północny zachód od szczytu. W drugiej połowie marca linia frontu biegła przez rejon Smolnika nad Osławą, okoliczne szczyty – m.in. Chryszczatą, Manyłową, Patryję – aż do Baligrodu. Starcie znane w historiografii jako „Bitwa Wielkanocna” było ostatnią fazą tutejszych walk. Kolejny miesiąc ujawnił, że rejon ten stał się krainą mogił i pobojowisk. Jednym z nich jest Patryja – góra, która do dziś stanowi miejsce spoczynku żołnierzy wielonarodowościowych armii Austro-Węgier i Rosji. Na terenie wzniesienia do dziś na powierzchni gruntu zalegają szczątki ludzkie pochodzące ze zniszczonych grobów oraz liczne zabytki militarne. Pochówki mają przeważnie charakter zbiorowy. Szczątki zmarłych składano masowo w okopach, natomiast już współcześnie w pojedynczych miejscach ustawiono prowizoryczne oznaczenia kamienne. Krwawy bilans strat działań wojennych w okolicach wzgórza jest niełatwy do oszacowania. Ciężkie warunki atmosferyczne z pewnością przyczyniły się do wzrostu liczby poległych, którym przystało walczyć w bardzo trudnym i niedostępnym terenie. Obiekt ten nie podlega żadnej formie ochrony i stopniowo niszczeje.
Projekt „Patryja w cieniu Wielkiej Wojny. Interdyscyplinarny projekt badawczy na rzecz upamiętnienia i identyfikacji poległych” stanowi kontynuację działań fundacji realizowanych w Bieszczadach nieprzerwanie od 2021 roku. Realizacja zadania obejmuje: przeprowadzenie badań archeologiczno-ekshumacyjnych, w celu podjęcia ze zniszczonych grobów szczątków poległych, a następnie ich godny pochówek na pobliskim cmentarzu wojennym Manyłowa, utworzenie tablicy upamiętniającej zmarłych żołnierzy, wykonanie analizy danych LiDAR i ogólnodostępnych obrazów satelitarnych obszaru badań i jego najbliższej okolicy, kwerendę źródłową w archiwach polskich i zagranicznych, dzięki której opracowana zostanie baza danych ofiar walk, co docelowo zwiększy szansę na identyfikację poległych, wykonanie analizy antropologicznej szczątków oraz opracowanie wyników badań, które w przyszłości będzie stanowić punkt wyjścia do publikacji i popularyzacji wyników badań archeologicznych przeprowadzonych przez fundację w tym rejonie.
Celem planowanych działań jest godny pochówek i odpowiednie upamiętnienie żołnierzy, których szczątki podjęte zostaną ze zniszczonych grobów, opracowanie bazy danych ofiar walk, a ponadto działania popularyzacyjne, dzięki którym nastąpi zwiększenie świadomość społecznej na temat losów poległych, którzy walczyli w Bieszczadach podczas Wielkiej Wojny. Projekt będzie realizowany we współpracy międzyinstytucjonalnej z Nadleśnictwem Baligród i Gminą Baligród, w oparciu o umowę o współpracy partnerskiej z dnia 13.11.2024 r., przy zaangażowaniu lokalnej społeczności i wolontariuszy.
