Chryszczata – linia frontu z lat 1914-1915. Projekt badawczo-edukacyjny upamiętniający żołnierzy wielu narodowości.
Szczyt Chryszczata leżący na wysokości 997 m n. p. m. w paśmie Wołosana stanowi wielkie i obecnie zapomniane pole bitewne z czasu Wielkiej Wojny. Główne działania wojenne na tym terenie przypadały na zimę przełomu lat 1914/1915, kiedy to przez wzniesienie przebiegała linia frontu. Z okresu walk zimowych I wojny światowej w Bieszczadach zostało kilka cmentarzy żołnierskich – należy do nich także zniszczony cmentarz wojenny na Chryszczatej, położony na jej zachodnim stoku, około 300 metrów od szczytu. Ponadto na obszarze wzniesienia były obecne liczne krzyże i obstawy kamienne wskazujące obecność pochówków, a na powierzchni gruntu luźno zalegały szczątki ludzkie, militaria i przedmioty zabytkowe.
Projekt: „Chryszczata – linia frontu z lat 1914-1915. Projekt badawczo-edukacyjny upamiętniający żołnierzy wielu narodowości”, zakładał realizację różnorodnych działań badawczych, upamiętniających i popularyzatorsko-edukacyjnych do których należały: pogłębiona kwerenda źródłowa, analiza danych LiDAR i ogólnodostępnych danych satelitarnych, wykonanie archeologicznych badań weryfikacyjnych zniszczonego cmentarza, przeprowadzenie prac archeologiczno-ekshumacyjnych w celu podjęcia ze zniszczonych grobów szczątków poległych, wykonanie analizy antropologicznej, uporządkowanie i urządzenie zweryfikowanego uprzednio cmentarza wojennego, pochowanie na nim podjętych szczątków, opracowanie wyników badań, a także akcje edukacyjne polegające na upowszechnianiu wiedzy o Wielkiej Wojnie w Bieszczadach, poprzez angażowanie wolontariuszy i lokalnej społeczności do prowadzonych działań. Wszystkie zakładane cele projektu zostały osiągnięte. Przed podjęciem weryfikacyjnych badań archeologicznych zasięg cmentarza wojennego na Chryszczatej, pomimo symbolicznego ustawienia w terenie kamieni oraz krzyża – nie był znany. W latach 60-tych XX wieku widoczne były jeszcze zarysy mogił, jednak na przestrzeni lat, na skutek procesów erozyjnych ulegały one stopniowemu zatarciu. Cmentarz nie był w żaden sposób ogrodzony ani zabezpieczony, a wdrożenie procedur ewidencyjnych mających na celu objęcie obiektu odpowiednią ochroną wymagało potwierdzenia jego lokalizacji, doprecyzowania zasięgu występowania pochówków oraz określenia jego realnej powierzchni. Wykonane badania sondażowo-weryfikacyjne nie potwierdziły istnienia grobów w obrębie cmentarza. Najprawdopodobniej umieszczony w tym miejscu krzyż oraz kamienie miały charakter jedynie symboliczny, upamiętniający poległych na wzniesieniu podczas walk prowadzonych w trakcie I wojny światowej. Pomimo iż wyniki badań poskutkowały negatywną weryfikacją, w toku ustaleń z przedstawicielami Wojewody Podkarpackiego, Gminy Komańcza, Nadleśnictwa Komańcza, Nadleśnictwa Baligród i lokalnej społeczności zdecydowano się na symboliczne zagospodarowanie tego miejsca jako cmentarza, poprzez odpowiednie oznakowanie terenu. W świadomości społeczności teren ten od dawna funkcjonował jako cmentarz wojenny, będąc elementem miejscowej tradycji i pamięci historycznej, co sprawia, że jego upamiętnienie ma głębokie uzasadnienie – pozwala zachować autentyczność przekazu i lokalnego dziedzictwa pamięci o poległych. W wyniku przeprowadzonych prac cmentarz na Chryszczatej został uporządkowany, oznakowany i objęty ochroną poprzez wpis do ewidencji grobów i cmentarzy wojennych województwa podkarpackiego. Kluczowym celem projektu było wykonanie badań archeologiczno-ekshumacyjnych w obrębie występujących na całym obszarze wzniesienia zniszczonych mogił zbiorowych. Badania poprzedziła kompleksowa analiza danych LiDAR i ogólnodostępnych obrazów satelitarnych, która pozwoliła wskazać miejsca o potencjalnym antropogenicznym charakterze. W utworzonych podczas zmagań wojennych okopach, a także luźno – na powierzchni gruntu zalegały szczątki poległych, zabytki oraz militaria. W celu podjęcia szczątków ze zniszczonych grobów otwarto punktowe wykopy badawcze w miejscu występowania zniszczonych mogił. Analiza antropologiczna wykazała, że podjęte w wyniku badań szczątki pochodziły od co najmniej 39 osób. Zmarłym towarzyszyły przedmioty osobiste o charakterze zabytkowym, które odczyszczono i poddano konserwacji.
Po zakończonych pracach i wykonanej analizie antropologicznej, dnia 26 października 2024 r. odbyła się uroczystość ponownego pochówku na zweryfikowanym i uporządkowanym cmentarzu wojennym na szczycie Chryszczata szczątków poległych, podjętych w wyniku badań wykonanych pomiędzy Przełęczą Żebrak, a szczytem Chryszczata. Dzięki realizacji zadania polegli na tym terenie podczas walk prowadzanych w latach 1914-1915 doczekali się wreszcie godnego pochówku i należytego upamiętnienia. Dodatkowo dzięki korelacji wyników wykonanej kwerendy archiwalnej z odkrytymi podczas badań nieśmiertelnikami i elementami mundurów w dwóch przypadkach udało się zidentyfikować zmarłych oficerów (Aleksiejew Konstantin Konstantinowicz i Istvan Dominkó), co pozwoliło pochować ich w oznaczonych imiennie grobach. Ma to niebagatelne znaczenie zarówno dla rodzin poległych, jak i z perspektywy dbałości o pamięć historyczną. Uzyskane wyniki i dane badawcze w przyszłości będą stanowić punkt wyjścia do publikacji wyników badań archeologicznych przeprowadzonych przez Fundację Badań Nad Dziedzictwem Kulturowym w tym rejonie, co przyczyni się do dalszego pogłębienia i upowszechniania wiedzy historycznej, popularyzacji i edukacji historycznej oraz umożliwi dalszą dyskusję naukową.
Projekt był realizowany przez interdyscyplinarny zespół specjalistów z różnych dziedzin, we współpracy międzyinstytucjonalnej z Gminą Komańcza, Nadleśnictwem Baligród i Nadleśnictwem Komańcza, w oparciu o umowę o współpracy partnerskiej z dnia 24.11.2023 r., przy zaangażowaniu lokalnej społeczności i wolontariuszy.
