Kategoria: Projekty

Szuwarnia – zapomniane groby w paśmie Wysokiego Działu. Interdyscyplinarny projekt edukacyjno-badawczy w 110-lecie Wielkiej Wojny w Bieszczadach.

W latach 1914-1915 w paśmie Wysokiego Działu w Bieszczadach utworzyła się linia frontu, na której dochodziło do krwawych walk między armiami Austro-Węgier i Rosji. Do tej pory w wielu miejscach znajdują się groby poległych, w żaden sposób nieoznakowane i nie podlegające ochronie. Według danych źródłowych i przekazów ustnych prawdopodobnie jednym z zapomnianych pobojowisk jest leżące na terenie Nadleśnictwa Komańcza wzniesienie Szuwarnia, na którym mogą znajdować się groby i cmentarze wojenne.

Koncepcja programowa zadania pn. „Szuwarnia – zapomniane groby w paśmie Wysokiego Działu. Interdyscyplinarny projekt edukacyjno-badawczy w 110-lecie Wielkiej Wojny w Bieszczadach” przewiduję realizację celów badawczych i edukacyjno-popularyzatorskich. Planowane jest przeprowadzenie na terenie wzniesienia Szuwarnia badań archeologicznych i prac poszukiwawczych o charakterze weryfikacyjnym, które umożliwią potwierdzenie obecności i określenie zasięgu występowania pochówków, co w przypadku pozytywnej weryfikacji pozwoli na objęcie tego miejsca odpowiednią ochroną poprzez włączenie do wojewódzkiej ewidencji grobów i cmentarzy wojennych. Po zakończonych badaniach obiekt zostanie należycie oznakowany poprzez wykonanie tablicy upamiętniającej poległych. Prace badawcze obejmą także: analizę danych LiDAR i ogólnodostępnych obrazów satelitarnych, analizę antropologiczną szczątków odkrytych podczas badań archeologicznych oraz opracowanie wyników badań, które w przyszłości będzie stanowić punkt wyjścia do publikacji i popularyzacji wyników badań archeologicznych przeprowadzonych przez fundację w tym rejonie. Ponadto planowana jest pogłębiona kwerenda źródłowa w archiwach polskich i zagranicznych co docelowo zwiększy szansę na potencjalną identyfikację poległych.

Dodatkowym działaniem, które przyczyni się do pogłębiania i upowszechniania wiedzy na temat walk i męczeństwa będzie organizacja drugiej interdyscyplinarnej konferencji naukowej poruszającej problematykę I wojny światowej w Bieszczadach – w 110-letnią rocznicę działań wojennych prowadzonych na tym terenie. Pozwoli to na wymianę informacji naukowych i wyników dotychczasowych badań, a także umożliwi dyskusję przedstawicieli różnych środowisk na temat dalszych strategii ochrony grobów i cmentarzy wojennych.

Projekt będzie realizowany we współpracy międzyinstytucjonalnej z Nadleśnictwem Komańcza i Gminą Komańcza, w oparciu o umowę o współpracy partnerskiej z dnia 06.11.2024 r., przy zaangażowaniu lokalnej społeczności i wolontariuszy.

Patryja w cieniu Wielkiej Wojny.            Interdyscyplinarny projekt badawczy na rzecz upamiętnienia i identyfikacji poległych.

Szczyt Patryja to obecnie zapomniane pole bitewne z czasu Wielkiej Wojny. Główne działania wojenne, które odcisnęły krwawe piętno na tym terenie przypadały na zimę przełomu lat 1914 i 1915, kiedy to na wzniesieniach należących do pasma Wysokiego Działu w Bieszczadach wytworzyła się linia frontu. Ofensywa austro-węgierska zmierzająca na odsiecz oblężonej Twierdzy Przemyśl spowodowała silne uderzenie w kierunku Baligrodu i Sanoka przez pasmo Wysokiego Działu, natomiast oddziały rosyjskie przeszły do kontruderzenia pod Baligrodem, atakując jednocześnie z trzech kierunków. W marcu 1915 roku oddziałom austro-węgierskim udało się odepchnąć Rosjan, którzy wycofali się na północny zachód od szczytu. W drugiej połowie marca linia frontu biegła przez rejon Smolnika nad Osławą, okoliczne szczyty – m.in. Chryszczatą, Manyłową, Patryję – aż do Baligrodu. Starcie znane w historiografii jako „Bitwa Wielkanocna” było ostatnią fazą tutejszych walk. Kolejny miesiąc ujawnił, że rejon ten stał się krainą mogił i pobojowisk. Jednym z nich jest Patryja – góra, która do dziś stanowi miejsce spoczynku żołnierzy wielonarodowościowych armii Austro-Węgier i Rosji. Na terenie wzniesienia do dziś na powierzchni gruntu zalegają szczątki ludzkie pochodzące ze zniszczonych grobów oraz liczne zabytki militarne. Pochówki mają przeważnie charakter zbiorowy. Szczątki zmarłych składano masowo w okopach, natomiast już współcześnie w pojedynczych miejscach ustawiono prowizoryczne oznaczenia kamienne. Krwawy bilans strat działań wojennych w okolicach wzgórza jest niełatwy do oszacowania. Ciężkie warunki atmosferyczne z pewnością przyczyniły się do wzrostu liczby poległych, którym przystało walczyć w bardzo trudnym i niedostępnym terenie. Obiekt ten nie podlega żadnej formie ochrony i stopniowo niszczeje.

Projekt „Patryja w cieniu Wielkiej Wojny. Interdyscyplinarny projekt badawczy na rzecz upamiętnienia i identyfikacji poległych” stanowi kontynuację działań fundacji realizowanych w Bieszczadach nieprzerwanie od 2021 roku. Realizacja zadania obejmuje: przeprowadzenie badań archeologiczno-ekshumacyjnych, w celu podjęcia ze zniszczonych grobów szczątków poległych, a następnie ich godny pochówek na pobliskim cmentarzu wojennym Manyłowa, utworzenie tablicy upamiętniającej zmarłych żołnierzy, wykonanie analizy danych LiDAR i ogólnodostępnych obrazów satelitarnych obszaru badań i jego najbliższej okolicy, kwerendę źródłową w archiwach polskich i zagranicznych, dzięki której opracowana zostanie baza danych ofiar walk, co docelowo zwiększy szansę na identyfikację poległych, wykonanie analizy antropologicznej szczątków oraz opracowanie wyników badań, które w przyszłości będzie stanowić punkt wyjścia do publikacji i popularyzacji wyników badań archeologicznych przeprowadzonych przez fundację w tym rejonie.

Celem planowanych działań jest godny pochówek i odpowiednie upamiętnienie żołnierzy, których szczątki podjęte zostaną ze zniszczonych grobów, opracowanie bazy danych ofiar walk, a ponadto działania popularyzacyjne, dzięki którym nastąpi zwiększenie świadomość społecznej na temat losów poległych, którzy walczyli w Bieszczadach podczas Wielkiej Wojny. Projekt będzie realizowany we współpracy międzyinstytucjonalnej z Nadleśnictwem Baligród i Gminą Baligród, w oparciu o umowę o współpracy partnerskiej z dnia 13.11.2024 r., przy zaangażowaniu lokalnej społeczności i wolontariuszy.

Chryszczata – linia frontu z lat 1914-1915. Projekt badawczo-edukacyjny upamiętniający żołnierzy wielu narodowości.

Szczyt Chryszczata leżący na wysokości 997 m n. p. m. w paśmie Wołosana stanowi wielkie i obecnie zapomniane pole bitewne z czasu Wielkiej Wojny. Główne działania wojenne na tym terenie przypadały na zimę przełomu lat 1914/1915, kiedy to przez wzniesienie przebiegała linia frontu. Z okresu walk zimowych I wojny światowej w Bieszczadach zostało kilka cmentarzy żołnierskich – należy do nich także zniszczony cmentarz wojenny na Chryszczatej, położony na jej zachodnim stoku, około 300 metrów od szczytu. Ponadto na obszarze wzniesienia były obecne liczne krzyże i obstawy kamienne wskazujące obecność pochówków, a na powierzchni gruntu luźno zalegały szczątki ludzkie, militaria i przedmioty zabytkowe.

Projekt: „Chryszczata – linia frontu z lat 1914-1915. Projekt badawczo-edukacyjny upamiętniający żołnierzy wielu narodowości”, zakładał realizację różnorodnych działań badawczych, upamiętniających i popularyzatorsko-edukacyjnych do których należały: pogłębiona kwerenda źródłowa, analiza danych LiDAR i ogólnodostępnych danych satelitarnych, wykonanie archeologicznych badań weryfikacyjnych zniszczonego cmentarza, przeprowadzenie prac archeologiczno-ekshumacyjnych w celu podjęcia ze zniszczonych grobów szczątków poległych, wykonanie analizy antropologicznej, uporządkowanie i urządzenie zweryfikowanego uprzednio cmentarza wojennego, pochowanie na nim podjętych szczątków, opracowanie wyników badań, a także akcje edukacyjne polegające na upowszechnianiu wiedzy o Wielkiej Wojnie w Bieszczadach, poprzez angażowanie wolontariuszy i lokalnej społeczności do prowadzonych działań. Wszystkie zakładane cele projektu zostały osiągnięte. Przed podjęciem weryfikacyjnych badań archeologicznych zasięg cmentarza wojennego na Chryszczatej, pomimo symbolicznego ustawienia w terenie kamieni oraz krzyża – nie był znany. W latach 60-tych XX wieku widoczne były jeszcze zarysy mogił, jednak na przestrzeni lat, na skutek procesów erozyjnych ulegały one stopniowemu zatarciu. Cmentarz nie był w żaden sposób ogrodzony ani zabezpieczony, a wdrożenie procedur ewidencyjnych mających na celu objęcie obiektu odpowiednią ochroną wymagało potwierdzenia jego lokalizacji, doprecyzowania zasięgu występowania pochówków oraz określenia jego realnej powierzchni. Wykonane badania sondażowo-weryfikacyjne nie potwierdziły istnienia grobów w obrębie cmentarza. Najprawdopodobniej umieszczony w tym miejscu krzyż oraz kamienie miały charakter jedynie symboliczny, upamiętniający poległych na wzniesieniu podczas walk prowadzonych w trakcie I wojny światowej. Pomimo iż wyniki badań poskutkowały negatywną weryfikacją, w toku ustaleń z przedstawicielami Wojewody Podkarpackiego, Gminy Komańcza, Nadleśnictwa Komańcza, Nadleśnictwa Baligród i lokalnej społeczności zdecydowano się na symboliczne zagospodarowanie tego miejsca jako cmentarza, poprzez odpowiednie oznakowanie terenu. W świadomości społeczności teren ten od dawna funkcjonował jako cmentarz wojenny, będąc elementem miejscowej tradycji i pamięci historycznej, co sprawia, że jego upamiętnienie ma głębokie uzasadnienie – pozwala zachować autentyczność przekazu i lokalnego dziedzictwa pamięci o poległych. W wyniku przeprowadzonych prac cmentarz na Chryszczatej został uporządkowany, oznakowany i objęty ochroną poprzez wpis do ewidencji grobów i cmentarzy wojennych województwa podkarpackiego. Kluczowym celem projektu było wykonanie badań archeologiczno-ekshumacyjnych w obrębie występujących na całym obszarze wzniesienia zniszczonych mogił zbiorowych. Badania poprzedziła kompleksowa analiza danych LiDAR i ogólnodostępnych obrazów satelitarnych, która pozwoliła wskazać miejsca o potencjalnym antropogenicznym charakterze. W utworzonych podczas zmagań wojennych okopach, a także luźno – na powierzchni gruntu zalegały szczątki poległych, zabytki oraz militaria. W celu podjęcia szczątków ze zniszczonych grobów otwarto punktowe wykopy badawcze w miejscu występowania zniszczonych mogił. Analiza antropologiczna wykazała, że podjęte w wyniku badań szczątki pochodziły od co najmniej 39 osób. Zmarłym towarzyszyły przedmioty osobiste o charakterze zabytkowym, które odczyszczono i poddano konserwacji.

Po zakończonych pracach i wykonanej analizie antropologicznej, dnia 26 października 2024 r. odbyła się uroczystość ponownego pochówku na zweryfikowanym i uporządkowanym cmentarzu wojennym na szczycie Chryszczata szczątków poległych, podjętych w wyniku badań wykonanych pomiędzy Przełęczą Żebrak, a szczytem Chryszczata. Dzięki realizacji zadania polegli na tym terenie podczas walk prowadzanych w latach 1914-1915 doczekali się wreszcie godnego pochówku i należytego upamiętnienia. Dodatkowo dzięki korelacji wyników wykonanej kwerendy archiwalnej z odkrytymi podczas badań nieśmiertelnikami i elementami mundurów w dwóch przypadkach udało się zidentyfikować zmarłych oficerów (Aleksiejew Konstantin Konstantinowicz i Istvan Dominkó), co pozwoliło pochować ich w oznaczonych imiennie grobach. Ma to niebagatelne znaczenie zarówno dla rodzin poległych, jak i z perspektywy dbałości o pamięć historyczną. Uzyskane wyniki i dane badawcze w przyszłości będą stanowić punkt wyjścia do publikacji wyników badań archeologicznych przeprowadzonych przez Fundację Badań Nad Dziedzictwem Kulturowym w tym rejonie, co przyczyni się do dalszego pogłębienia i upowszechniania wiedzy historycznej, popularyzacji i edukacji historycznej oraz umożliwi dalszą dyskusję naukową.

Projekt był realizowany przez interdyscyplinarny zespół specjalistów z różnych dziedzin, we współpracy międzyinstytucjonalnej z Gminą Komańcza, Nadleśnictwem Baligród i Nadleśnictwem Komańcza, w oparciu o umowę o współpracy partnerskiej z dnia 24.11.2023 r., przy zaangażowaniu lokalnej społeczności i wolontariuszy.

Weryfikacja stanowisk wpisanych do rejestru zabytków w województwie podkarpackim – 2023

Projekt zakłada weryfikację stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków w województwie podkarpackim, dla których obecnie posiadane dane nie są wystarczające, aby zapewnić im pełną ochronę konserwatorską.

Po konsultacjach z odpowiednimi oddziałami Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków wytypowano 8 najbardziej problematycznych stanowisk z terenu całego województwa. Należą do nich: Munina, stan. 1, pow. jarosławski (AZP 104-83/1), Wiązownica, stan. 1, pow. jarosławski (AZP 102-83/4), Mrukowa, stan. 1, pow. jasielski (AZP 113-71/1), Zarzecze, stan. 4, pow. jasielski (AZP 111-71/104), Bachlawa, stan. 1, pow. leski (AZP 116-79/77), Rajskie, stan. 1, pow. leski (AZP: niezaewidencjonowane), Zwierzyń, stan. 1, pow. leski (AZP 116-80/25) oraz Bachów, stan. 1, pow. przemyski (AZP 108-81/1). Są to stanowiska dla których brak załącznika graficznego do wpisu do rejestru, granice ochrony niewłaściwie zaznaczono, informacje w treści nie są spójne z załącznikiem lub też stanowisko zostało wpisane do rejestru bez wystarczających przesłanek dotyczących funkcji i chronologii.

Stanowiska zostaną zweryfikowane w dwóch etapach: gabinetowym oraz terenowym (przy użyciu głównie metod nieinwazyjnych). W pierwszej kolejności zostanie wykonana analiza wyników wcześniejszych badań, danych ALS, zdjęć lotniczych i satelitarnych (również archiwalnych) oraz map historycznych. Następnie stanowiska będą  weryfikowane w terenie poprzez prospekcje z identyfikacją istotnych elementów wytypowanych na etapie gabinetowym, podczas których zostanie wykonana dokumentacja fotograficzna oraz zapis ścieżki przejść. W przypadku stanowiska Wiązowna 1 w celu potwierdzenia charakteru stanowiska zostanie wykonany profil elektrooporowy na długości 30 m. Wątpliwie określona jest również funkcja stanowiska Bachlawa 1, gdzie niewidoczne w terenie są elementy charakterystyczne dla grodzisk. W tym przypadku podjęto decyzję o przeprowadzeniu badań geomagnetycznych na terenie ok. 1,5 ha. Ze względu na silnie przekształcony teren stanowiska Rajskie 1 w celu uszczegółowienia charakteru stanowiska zdecydowano się przeprowadzić badania sondażowe w niewielkim zakresie (1 ar).

Zwieńczeniem realizacji zadania będzie raport wraz z odpowiednimi elementami składowymi (sprawozdania z badań, załączniki graficzne, wyniki kwerendy, opracowanie wyników badań, pliki źródłowe). Dokumentacja dla stanowisk zostanie wykonana zgodnie ze standardami badań archeologicznych, stanowiącymi załącznik do Wytycznych Generalnego Konserwatora Zabytków z dnia 20.01.2020 r. W raporcie końcowym ujęte zostaną wnioski konserwatorskie i postulowane wytyczne odnośnie dalszej ochrony. W rezultacie wykonanych prac powstanie kompleksowo opracowana dokumentacja niezbędna do zmiany i aktualizacji wpisów do rejestru zabytków.

Przykopka – nowożytna nekropolia pogranicza.    Wyniki ratowniczych badań archeologicznych.

Projekt pn. “Przykopka – nowożytna nekropolia pogranicza. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych” zakłada publikację wyników ratowniczych badań wykopaliskowych przeprowadzonych w 2021 roku. W monografii zostaną zawarte takie elementy jak: kompleksowa analiza faz zasiedlenia stanowiska, charakterystyka odkrytych pochówków i obiektów osadniczych, dynamika rozwoju nekropolii, szczegółowa analiza zabytków ruchomych z podziałem na kategorie (ceramika naczyniowa, kafle piecowe, wyroby szklane, monety, biżuteria i elementy stroju, przedmioty codziennego użytku), analizy specjalistyczne (antropologiczna, archeozoologiczna), tablice i ilustracje oraz szereg planów na podkładzie topograficznym, ortofotomapy i warstwicowym.

Stanowisko Przykopka, stan. 12 (AZP 22-79/12) nie jest znane z badań archiwalnych. Zostało odkryte przypadkowo podczas robót inwestycyjnych związanych z budową drogi ekspresowej S61 na odcinku Węzeł Ełk Południe-Węzeł Wysokie. W trakcie prac ziemnych natrafiono na szczątki ludzkie, co spowodowało wstrzymanie robót i konieczność przeprowadzenia szerokopłaszczynowych, ratowniczych badań wykopaliskowych. Objęły swoim zasięgiem pełen obszar stanowiska znajdujący się w kolizji z inwestycją, o powierzchni 62,61 ara.

W wyniku przeprowadzonych badań zarejestrowano nekropolę i pozostałości osadnictwa z okresu nowożytności oraz pojedyncze okopy punktowe związane z II wojną światową. Kwerenda historyczna wykazała, że cmentarz współcześnie przynależny do gruntów miejscowości Przykopka był położony w pobliżu nieistniejącej dziś osady Żelazy („Yaglowka”, „Szelassen”, „Zielasen”) i zapewne z nią był pierwotnie związany. Badania wykopaliskowe poskutkowały wyróżnieniem 372 obiektów archeologicznych, wśród których aż 68,5% (256) stanowiły groby. Pochówki zawierały szczątki ludzkie w różnym stopniu zachowania – nieraz rejestrowano niemal kompletne szkielety, a często odkrywano w grobach ledwie pojedyncze kości. Na stan zachowania szczątków miał wpływ stopień zniszczenia pochówków przez roboty budowlane bądź młody wiek pochowanych osobników. Znaczna część jam grobowych była naruszona przez inne obiekty lub częściowo uszkodzona przez prace ziemne. Wyróżniono jedną jamę rabunkową, lecz niewykluczone, że cmentarz w Przykopce częściej padał ofiarą działalności rabunkowej, bowiem zmarłym towarzyszyły przedmioty zabytkowe pochodzące z okresu od XVII do XIX w., w tym głównie zabytki metalowe – elementy stroju, przedmioty codziennego użytku oraz monety.

Mimo przewagi obiektów o charakterze sepulkralnym, podczas badań odkryto liczne obiekty osadnicze. Brak jednak przesłanek, by zakładać, że w miejscu tym istniała niegdyś osada z okresu nowożytności – nie wskazuje na to ani charakter obiektów (na stanowisku nie zarejestrowano obiektów mieszkalnych, a jedynie jamy o bliżej nieokreślonej funkcji i pojedyncze dołki posłupowe), ani ich rozprzestrzenienie (odkrycia nie dają podstaw do wyróżnienia stref gospodarczych, co często w wypadku osad jest możliwe). Obecność obiektów osadniczych poświadcza jednak prowadzenie na tym terenie pewnej formy działalności gospodarczej, możliwe że związanej w pewien sposób z rozwijającą się w tym samym czasie nekropolią. Do obiektów osadniczych należy 108 jam – śmietniskowych lub gospodarczych, z czego w aż 89 uchwycono ceramikę, szkło lub kości zwierzęce (w niektórych wystąpiły także kości ludzkie na złożu wtórnym) oraz 4 dołki posłupowe.

Efekt badań wykopaliskowych w Przykopce to także ogromny zbiór materiałów ruchomych, a w nim: 327 kości zwierzęcych, ponad 200 fr. naczyń ceramicznych, 41 fr. kafli piecowych, 12 fr. szkła, 5 kapsli, krzesiwo, nóż, stalówka, naparstek, 141 ozdób i elementów stroju, portmonetka, 59 monet i 92 mniej charakterystycznych przedmiotów metalowych. Na szczególną uwagę zasługuje 59 numizmatów, spośród których ledwie 3 egzemplarzy nie udało się zidentyfikować, a wśród pozostałych wyszczególniono: szelągi pruskie, elbląskie, koronne i litewskie, krajcary, silber groschen, grosze pruskie i pfennigi. Monety ze względu na możliwość dokładnego datowania oraz kontekst odkrycia (niemal wyłącznie w pochówkach) umożliwiły podjęcie próby odtworzenia dynamiki powstawania nekropolii w Przykopce. Do interesujących znalezisk należą także elementy stroju odkrywane przy zmarłych, takie jak guziki, szpilki, zawieszki i koraliki. Również materiał masowy taki jak szkło i ceramika dostarczył interesujących wniosków i spostrzeżeń. Analiza kafli piecowych umożliwiła wyznaczenie wczesnych ram chronologicznych stanowiska (kafle miskowe o analogiach XVI-wiecznych), natomiast dobrze zachowane butelki po piwach posiadające tłoczenia i kapsle wskazujące jednoznacznie na zakłady produkcyjne, w których powstały pokazują wzrost rozwoju handlowego w regionie, niewątpliwie związanego z otwarciem 8 grudnia 1868 r. jednej z pierwszych na terenie Prus Wschodnich linii kolejowej (odcinek Ełk-Królewiec).

Publikacja rezultatów badań wykopaliskowych w Przykopce będzie stanowić cenne źródło dla dalszych badań, pod wieloma względami: zarówno w mikroskali – poprzez próbę odtworzenia warunków życia populacji pochowanej na nekropolii, jak w ujęciu lokalnym – dla analiz przemian osadniczych i historycznych na terenie Prus Wschodnich i Pojezierza Ełckiego, a także makroregionalnym – poprzez analogie. Wieloaspektowość oraz interdyscyplinarny charakter przeprowadzonej analizy materiału zabytkowego dodatkowo zwiększa wartość planowanej publikacji, umożliwiając konfrontacje analiz archeologicznych z archeozoologiczną i antropologiczną.

Archeologia konfliktów XX wieku. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych Przedmościa Warszawa.

W związku z budową trasy S17 w latach 2018-2019 przebadano pozostałości fortyfikacji polowych Przedmościa Warszawa na sześciu stanowiskach archeologicznych. Ta pozycja obronna rozciągała się od rzeki Narwi w okolicach miejscowości Rynia do rzeki Wisły w okolicach miejscowości Nadbrzeż. Miała ona za zadanie osłonięcie ważnego węzła drogowo-kolejowego, jaki stanowiła Warszawa oraz przepraw przez Wisłę i Narew w Warszawie, Modlinie, Zegrzu oraz Świdrach Małych przed atakiem ze wschodu. Pierwsze prace nad fortyfikacjami rozpoczęły się już w 1915 r. Ich rozbudowa i przebudowa trwała do 1944 r. Projekt zakłada kompleksową publikację wyników przeprowadzonych badań wykopaliskowych, zgodną z nowoczesnymi standardami i wzbogaconą o analizy specjalistyczne.

Badania ratownicze przeprowadzone na stanowiskach: Emów 7, Emów 8, Wiązowna 11, Wola Karczewska 8, Żanęcin 9 i Żanęcin 10 pozwoliły na uściślenie czasu powstania odkrytych obiektów oraz rozpoznanie ich dokładnej funkcji. W trakcie prac zarejestrowano okopy liniowe, schrony bierne, pozycje strzeleckie, schrony dla artylerii, czy rów przeciwpancerny. Specyfika odkrytych obiektów spowodowała, że każdy z nich należało potraktować indywidualnie i do niego dobrać metodykę prac archeologicznych.

Jednym z największych odkryć w trakcie badań było odsłonięcie i zadokumentowanie schronu biernego na stanowisku Emów 7, którego spąg zarejestrowano na głębokości 6,5 m. Dzięki przeprowadzonym rzetelnie badaniom obiekt ten udało się w pełni zrekonstruować i zaprezentować szerszej publiczności w skansenie militarnym na Dąbrowieckiej Górze. Obiekt został wykonany z blachy falistej, która utrzymywana była przez drewniany szkielet. Nad nim zadokumentowano 2 poziomy drewnianych warstw detonacyjnych. Ponadto udało się zarejestrować obydwa wejścia w postaci drewnianych, pierwotnie zadaszonych schodów w formie poterny. Jest to jedyny taki obiekt przebadany metodami wykopaliskowymi, który powstał w 1915 r. i został wykorzystany w 1920 r. W 1920 r. został również wykorzystany okop liniowy wchodzący w skład systemu fortyfikacji na stanowisku Emów 7. Liczne materiały odkryte w jego wypełnisku świadczą, że bronił się w nim oddział Wojska Polskiego – 59 Pułk Piechoty.

Z czasów II wojny światowej pochodzą natomiast: pojedynczy okop liniowy zarejestrowany na stanowisku Emów 8 oraz schrony dla pojazdów mechanicznych ze stanowiska Wiązowna 11. Z początkiem II wojny światowej związany jest z pewnością rów przeciwpancerny ze stanowiska Wola Karczewska 8. Jest to dotychczas jedyny obiekt tego typu badany metodami wykopaliskowymi, dzięki którym udało się zaobserwować jego nietypowe szczegóły konstrukcyjne. Na stanowiskach Wola Karczewska 8 i Żanęcin 10 zarejestrowano również schrony bierne z lat 1941-1944 z elementami drewnianych podłóg pozwalających na rekonstrukcje systemu w jakim zostały wykonane. W przypadku Woli Karczewskiej schrony wraz z innymi typami obiektów wchodziły w skład Stuzpunktu – umocnionej pozycji obronnej wykorzystywanej przez wojsko niemieckie w czasie II wojny światowej.

Dzięki korelacji wyników badań wykopaliskowych oraz metod teledetekcyjnych (analiza danych LiDAR, archiwalne zdjęcia lotnicze, mapy historyczne) udało się go w pełni zrekonstruować. Niemiecki Stutzpunkt został odkryty również na stanowisku Żanęcin 9. Był bardziej rozbudowany niż obiekt z Woli Karczewskiej, jednak również jego udało się w pełni zrekonstruować. Bardzo interesująco przedstawia się także niewielki zbiór militariów związanych z walkami we wrześniu 1939 r. ze stanowiska Żanęcin 9.

Na wszystkich stanowiskach zarejestrowano interesujące przedmioty zabytkowe – były to elementy amunicji strzeleckiej i artyleryjskiej, wyposażenie, umundurowanie, ale także liczne przedmioty codziennego użytku, które przybliżają nam warunki życia w okopach w trakcie konfliktów XX wieku. Dzięki zaplanowanej kwerendzie historycznej będzie możliwe skorelowanie wyników badań archeologicznych z danymi historycznymi.

Planowana publikacja w języku polskim i angielskim pozwoli na upowszechnienie wyników badań w Europie Środkowej. Wieloaspektowość oraz interdyscyplinarny charakter przeprowadzonej analizy materiału zabytkowego oraz odkrytych obiektów zwiększa wartość planowanej publikacji, umożliwiając konfrontacje analiz archeologicznych i historycznych zgodną z obecnymi, nowoczesnymi standardami opracowań. Ważną częścią opracowania będzie również rozdział dotyczący metodyki badań fortyfikacji polowych oraz wykorzystanie metod teledetekcyjnych do analizy przebadanych obiektów militarnych na szerszym tle.